Үміт ӘБДІМАНАП
Жамбыл облысы мамандандырылған
ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
Әкімшілік жауапкершілік – заңды жауапкершіліктің ерекше түрі. Сонымен бірге, әкімшілік мәжбүрлеудің бөлігі және оның барлық қасиеттеріне ие. Әкімшілік жауапкершілікті қолданудың теориялық және тәжірибелік мәселелерін зерттеу үшін ең алдымен заңды жауапкершілік ұғымын қарастыру керек. Жалпы мағынада заңды жауапкершілік субъектінің құқыққа қайшы мінез құлқы үшін мемлекеттің теріс реакциясы түрінде орын алатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы, оның мәні құқық бұзушылық жасаған адамның құқықтары мен бостандықтарынан айыруда немесе оларды шектеуде; әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру және құқық бұзушылықты жасаған адамды заң талаптарын сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушылық жасаудың алдын алу мақсатында қолданылады. Әкімшілік жаза әкімшілік құқық бұзған адамға жаза тарттыруды немесе тұлғаның іскерлік беделіне зиян келтіруді мақсат тұтпайды, тек заң алдындағы жауапкершілігін арттыруды көздейді.
Әкімшілік жауапкершілік заңды жауапкершіліктің бір түрі және оның мынадай ерекшеліктері бар:
Біріншіден, әкімшілік жаупкершіліктің негізі – әкімшілік құқық бұзушылық. Ол қолданыстағы (Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V) Қазақстан Республикасының кодексіне сәйкес реттеледі. Кодексте сол үшін әкiмшiлiк жауаптылық көзделген, жеке тұлғаның құқыққа қарсы, кiнәлi (қасақана немесе абайсызда жасаған) әрекетi не әрекетсiздiгi немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы әрекетi не әрекетсiздiгi әкiмшiлiк құқық бұзушылық деп танылады.
Екіншіден, әкімшілік жауапкершіліктің суъектілері жеке тұлғалармен қатар заңды тұлғалар да болады. Айта кететін, мәселе заңды тұлғаларды әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде қарастыру түрлі пікірталас тудырды. Мысалы, ҚР ӘҚБтК 682-бабы әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді: мамандандырылған әкімшілік соттардың судьялары; кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың судьялары; мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары қарайды.
Үшіншіден, әкімшілік жауапкершілік шарасы ретінде әкімшілік жаза шарасы қолданылады. Әкiмшiлiк жаза құқық бұзған тұлғаны заңнама талаптарын сақтау және құқық тәртiбiн құрметтеу рухында тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының да, басқа тұлғалардың да құқық бұзуының алдын алу мақсатында қолданылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекке сәйкес, Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар жасағаны үшiн заңнамада көрсетілген әкiмшiлiк жазалар қолданылуы мүмкін.
Төртіншіден, Әкімшілік жауапкершілікті қолдану мемлекеттің атқарушы органдары, сот және өзге органдарға жүктелген. 2020-жылдың 20 маусымдағы «Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі» ол органдарға қатысты келесідей жалпы анықтама береді: әкімшілік орган – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әкімшілік актіні қабылдау, әкімшілік әрекет жасау (әрекетсіздік таныту) жөнінде өкілеттіктер берілген мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы, мемлекеттік заңды тұлға, сондай-ақ өзге ұйым. Сонымен қатар қолданыстағы әкімшілік –процестік кодексінің 22 –бабында әкімшілік орган мен лауазымды адамның міндеттері мен іс әрекетерінің мазмұны нақтыланған.
Бесіншіден, әкімшілік құқық бұзған адам әкімшілік жауапкершілікке тартылғанда, сотты болмайды. Дегенмен, әкімшілік жаза қолдану әрқашан жауапкершілікке тартылған құқық бұзушының ерекше құқықтық жағдайы түріндегі құқықтық салдарға әкеп соғады, бұл жағдайда ол белгілі бір уақыт ішінде әкімшілік жазаға тартылды деп есептеледі.
Қазақстан Республикасында әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс қана емес, әкімшілік заңнаманың басқа да нормативтік құқықтық актілері негіз бола алады. Сонымен қатар, мұндай жағдайда құрамы ҚР ӘҚБтК-де ғана емес, сондай-ақ Республиканың әкімшілік заңнамасының басқа да актілерінде бекітілген теріс қылық әкімшілік жауаптылыққа нақты негізі бола алады. Олай болмаған жағдайда әкімшілік және тәртіптік жауаптылықтан басқа әкімшілік заңнама нормалары жауапкершіліктің қандай да бір үшінші түрін (не үшінші, төртінші және т.б.) реттейтінін мойындау керек.
Әкімшілік құқық ғылымы аясында әкімшілік жауаптылықты қолдануды құқықтық қамтамасыз ету мәселесі де жиі талқыланып келеді. Мемлекет және құқық теориясында қолдану «құқық қолдану» немесе «құқық нормаларын қолдану» ұғымдарымен тұспа тұс келеді. Заң ғылымында дәстүрлі түрде құқық нормаларын қолдану деп мемлекеттің құзыретті органдарының заңды істерді шешуі кезінде жеке-нақты мемлекеттік-билік құқықтық актілерін шығару деп түсіндіріледі.
Бұл термин арнайы субъектілердің билік юрисдикциясында, атқарушы-әкімшілік немесе бақылау-қадағалау қызметінде тұратын, оның барысында қоғамдық қатынастар құқығымен жеке реттеу жүзеге асырылатын саяси және құқықтық қатынастарды реттеудің ұйымдастырушылық-құқықтық әдісі, деп те қарастырылады. Құқықтық тұрғыдан алғанда, құқық нормаларын қолдану жеке көрсетілген адамдарға (ұйымдарға) нақты субъективті құқықтар беру және қаралатын істер мен нормативтік құқықтық актілердің жеке жағдайларына байланысты оларға тиісті заңды міндеттерді жүктеу болып табылады.
Әкімшілік жауапкершілік заңнамада бекітілген негіздер бойынша жүзеге асырылады. Осы ретте Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының дамуы әкімшілік жауапкерлішікті бекіту саласында да қарқымен дамып келеді. Дегенмен де, бүгінгі таңда әкімшілік сот ісін жүргізуде көптеген проблемалар бар. Осы проблемаларды дұрыс шешу сот жүйесін, атап айтқанда мамандандырылған әкімшілік сотты нығайтуға ықпал етеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сот төрелігін іске асыруды жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасында 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап заңды күшіне енген Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы жаңа Кодексі қабылданды. Аталған кодекс елімізде әкімшілік құқық саласын жетілдіруде ерекше орынды иеленді. Мәселен, мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу 27-тарауында әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органның (лауазымды адамның) әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасау жөніндегі норма алып тасталды. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің жаңа редакциясына әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органның (лауазымды адамның) әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасау бойынша дербес 44-тарау енгізілді. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыратын органның (лауазымды адамның) әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған органға (лауазымды адамға) және (немесе) мамандандырылған аудандық және оған теңестірілген әкімшілік сотқа шағым жасалуы мүмкін.
Әкімшілік сот ісін жүргізу проблемаларының бірі-бүгінгі таңда Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау бойынша сот пен соттан тыс инстанциялар арасында өкілеттіктердің аражігін ажыратудың нақты тұжырымдамасы жоқ. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау процесін қиындатады. Сондай-ақ әкімшілік сот ісін жүргізуде бәсекелестік принципі дамымаған. Сонымен қатар, құқықтық жауапкершіліктің пропорционалдылық қағидатын, қоғамдық қауіптілік дәрежесін және құқық бұзушылықтың сипатын сақтамау сияқты проблемаға назар аудару керек.
Сот ісін әкімшілік тәртіппен жүзеге асыру туралы конституциялық ереже заң шығарушыдан азаматтардың, сондай-ақ сот ісін жүргізу шеңберінде әкімшілік-құқықтық қатынастарға өзге де қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға арналған әзірше бытыраңқы әкімшілік-процестік нормаларды бірыңғай жүйеге келтіру қажеттігін талап етеді. Бұл жағдайда біздің мемлекетімізде әкімшілік Әділет институтын құру кезінде ол жеткілікті түрде реттелетін әкімшілік заңнамаға негізделуі керек. Әкімшілік Әділет институтын толыққанды өрістету үшін мемлекеттік басқару органдары қызметінің әкімшілік істерді (жария дауларды) қарау жөніндегі процестік қағидаларын бекітуге арналған заңнамалық актіні қабылдау қажет.
Әкімшілік-процестік кодекс белгілі бір жүйелендірілген тәртіппен әкімшілік құқық нормаларын қамтитын және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау тәртібін ғана емес, сондай-ақ азаматтардың лауазымды адамдардың іс-әрекеттеріне әкімшілік және сот органдарында шағым жасау тәртібін де регламенттейтін бірыңғай заңнамалық акт болуға тиіс. Әкімшілік іс жүргізу кодексін құру азаматтар мен олардың бірлестіктерінің мемлекеттік басқару органдары мен олардың лауазымды адамдарының әрекеттеріне шағымдары мен «әкімшілік талаптарын» неғұрлым тиімді шешуге ықпал ететін болады. Осылайша, белгілі бір дәрежеде азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау міндеті шешілетін болады.
Әкімшілік сот ісін жүргізудің көлемі мен сипатын анықтау үшін әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын әкімшілік істерді, мемлекеттік басқару саласындағы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі істерді білдіретін әкімшілік-құқықтық істердің табиғатын анықтау қажет.
