Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлық бірқатар себептермен пайда болатын және бірнеше түрлерді қабылдайтын күрделі және көп қырлы құбылыс болып көрінеді. Ұзақ уақыт бойы сыбайлас жемқорлық мәдени, адамгершілік және тарихи мәселе болып саналды, бірақ бүгінде ол мемлекеттік органдардың да, азаматтардың да белсенді қатысуын талап ететін саяси, институционалдық мәселе ретінде қарастырылады.
Қазақстандық сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың негізгі бағыттары, сондай-ақ оны іске асыру кезеңдері Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында көрініс табады.
Онда ұйымдастырушылық, құқықтық, ақпараттық сипаттағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар кешені қамтылған, ал оның мақсаты мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының тиімділігін арттыру, сыбайлас жемқорлықтың кез келген көрінісіне «мүлдем төзбеушілік» ахуалын жасау арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы қозғалысқа бүкіл қоғамды тарту және Қазақстанда сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету болып табылады. Оның кіріспесінде Стратегияда қолданылатын нысаналы индикаторлар мыналар болып табылады: мемлекеттік қызметтердің сапасы; қоғамның мемлекеттік билік институттарына сенімі; халықтың құқықтық мәдениетінің деңгейі; елдің халықаралық қоғамдастықтағы беделін арттыру және тиісті халықаралық рейтингтерді, оның ішінде «Transparency International» сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексіндегі Қазақстанның рейтингін жақсарту.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылда азаматтық сектордың белсенді қатысуы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың табысты және тиімді элементтерінің бірі болып табылады.
Осы аспектіде, соңғы жылдары азаматтық сектордың қызметін реттейтін қазақстандық заңнама елеулі өзгерістерге ұшырауда. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл процесіне қатысатын азаматтық қоғам институттары бүгінде бірінші кезектегі рөлге шығады, бұл Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаевтың жыл сайынғы Жолдауларында да көрініс табуда.
Бүгінгі таңда азаматтық қоғам институттарының мемлекеттік билік органдарымен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен және олардың лауазымды тұлғаларымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелерінде өзара тиімді шарттарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың осы субъектілерінің бірлескен қызметінен туындайтынын атап өткен жөн:
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы мамандандырылған кеңесші немесе сараптамалық органдардың жұмысына азаматтық қоғам институттары өкілдерінің қатысуы;
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама, нормативтік-құқықтық актілер мен олардың жобаларына мониторинг жүргізу, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру, насихаттау және т. б.;
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асыру барысы мен нәтижелерін бақылауға бірлесіп қатысу, оның ішінде мемлекеттік органдар ақпаратының қолжетімділігі мониторингі, бюджет қаражатын жоспарлау және тиімді жұмсау бойынша мониторингі;
– сыбайлас жемқорлықтың жай-күйі және оған қарсы іс-қимыл шараларының нәтижелілігі туралы ақпарат алмасу.
Осыны ескере отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган бола отырып өз қызметін жүзеге асыру шеңберінде негізгі басымдық ретінде азаматтық сектормен, оның ішінде БАҚ өкілдерімен белсенді ынтымақтастық пен өзара іс-қимыл жасауға баса назар аударады.
Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың іске асырылуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін азаматтық сектор өкілдерін біріктіретін түрлі алаңдар бар. Олардың ішінде: сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асыруды сыртқы талдау мен бағалаудың арнайы мониторингтік топтары, ақпараттық-ағартушылық штабтар, «Адалдық алаңы» жобалық офистері. Олар жоғары азаматтық ұстаныммен және сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асыруға нақты көзқарастармен белсенді азаматтарды біріктірді.
Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді жұмыс жүргізуде. Себебі, бұқаралық ақпарат құралдары қоғамның хабардарлығын арттырып қана қоймай, тергеу жүргізіп, сыбайлас жемқорлық жағдайлары туралы хабарлайды. Бүгінгі таңда тиімді медиа сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың маңызды элементтерінің бірі болып табылады, өйткені журналистердің «құқық бұзушылық жағдайларын тергеуге және ашуға күшті ынтасы бар».
Осылайша бүгінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органның, мемлекеттік органдар мен азаматтық сектордың кешенді және жүйелі жұмысы ғана сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асыруда тиімді нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Мақажанов Ернар Әбсейітұлы
ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) Алматы облысы бойынша департаментінің басшысы
